Fra: Grønland. Vestre bygdi

Grønlandsfarten i gamle dager

av Hans Reynolds

Den gamle Kosen fraa Noreg til Grønland er nemnd i fleire av dei eldste norske Skrifter, soleis i den store Soga um Kong Olav Tryggvason, 112 Kapitel, og i Innleidingi til Landnaama. Dessutan i Hauksbok, som er ei Umvøling av Landnaama. Bygderne paa Grønland hadde Samband med Verdi i kringum seg i 450 Aar.

Den vanlege Stemme-leidi fraa Noreg var aa halda seg millom Færøyarne og Shetland for aa naa Sud-odden av Grønland.

Olav Tryggvason-soga (og Innleidingi til Landnaama) heiter det:

Svâ segja vitrir menn at or Noregi frá Staði sè Vll dægra sigling í vestr til Horns á austanverðu islandi. En frá Snæfellsnesi, þar sera skemst er, er til Grænlands IV dægra haf í vestr at sigla. En svâ er sagt, ef siglt er or Bjørgyn til Hvarfsins á Grænlandi, at þá muni siglt vera tylft fyri sunnan island. Frá Reykjanesi á sunnanverðu Íslandi er V dægra haf til Jølduhlaups á Írlandi í suðr, en frá Lánganesi á norðanverðu Íslandi IV norðr til Svalbarða í Hafsbotn.

Umsett:

So segjer kunnige Menn, at fraa Noreg fraa Stad er det 7 Døgrs Sigling til Horn paa Austsida av Island, men fraa Snæfellsnes, der Vegen er stuttast til Grønland, er det, yver Havet, 4 Dagar Sigling i vest. Dei segjer og, at um ein fer fraa Bjørgvin til Hvarf paa Grønland, daa maa ein sigla 12 Mil sunnanfor Island. Fraa Reykjanes paa Sørsida av Island er det 5 Døgrs Hav mot sud til Jøldublaup¹⁾ paa Irland, men fraa Langanes i nørdre Luten av Island er det 4 Døgrs Sigling nord paa til Svalbard i Havsbotnen.²⁾

I Hauksbok er den gamle Kosen skildra overlag nøgje. Ho er, som fyrr nemnd, ei Umvøling av Landnáma ved Lagmann Hauk Erlendsson.

Det heiter i Hauksbók:

Svâ segja vitrir menn, at or Noregi frá Staði se VII dægra sigling til Horns á austanverðu islandi; en frá Snjófjallsnesi IIII dægra siglíng til Hvarfs á Grænalandi. Af Hernum³⁾ af Noregi skal sigla jamnan í vestr til Hvarfs á Grænlandi; ok er þá siglt fyri norðan Hjaltland, svâ at því at eins sè þat at allgóð sà sjóvar sýn; en fyri sunnan Færeyjar, svâ at sjór er í miðjum hlíðum; en svâ fyri sunnan Ísland, að þeir hafa af fugl ok hval. Frá Reykjanesi á sunnanverðu Íslandi er III dægra haf til Jolldulaups á Írlandi í suðr, en fra Lánganesi á norðanverðu islandi er IIII dægra haf til Svalbarða, norðr í Hafsbotn; [en dægrsiglíng er til úbygða á Grænalandi or Kolbeinsey⁴⁾ i norðr.

Umsett:

So segjer kunnige Menn, at fraa Noreg, fraa Stad, er det 7 Døgrs Sigling til Horn paa Austsida av Island, men fraa Snæfjellsnes 4 Døgrs Sigling til Hvarf⁵⁾ paa Grønland. Fraa Hernum i Noreg skal ein sigla beint mot vest til Hvarf paa Grønland; og daa sigler ein nordanum Hjaltland, daa soleis at ein nett kann det, av di at ein hev klaart Utsyn yver Havet, men sunnanfor Færøyarne, so at ein yver Sjøen berre ser Helvti av Fjelli, men soleis sunnanfor Island, at dei hev Fugl og Kval av Landet. Fraa Reykjanes paa Sørsida av Island er det 3 Døgrs Hav (Sigling) til Jøldulaup paa Irland mot sud, men fraa Langanes paa Nordsida av Island er det 4 Døgrs Hav til Svalbardar nordpaa i Havbugti, men eit Døgrs Sigling er det til Grønlands Ubygder fraa Kolbeinsøy mot nord.⁶⁾

Mest som eit Tillegg til dei eldgamle Fyreskrifter um Styre-leidi kann ein og nemna andre islandske, som vel er nyare. Dei finst i ei Kopibok (i den Arnamagnæanske Samlingi 266 Fol.). Ho er førd av Gissur Einarsson, den fyrste evangeliske Bispen yver Skálholt Stift fraa 1541 til 1548. Uppskrifterne stend paa ymse Stader i Boki, soleis A) s. 154:

«Þetta er rèttur kos til Grænlands sem vorir for(v)erarar í sínum bókum hafa uppskrifað: In primis frá Staðzmúla rètt (full) komið vestr, og svo fær (Ferr) þú rètt upp á Vatznes á Grænlandi, og þar er straumur minnstur og þar er hann frí fyrir øllum svelg og hvalgrindum, því þeir eru upp á norðursiðu. Þá skal hann hafa tvo parta hafs til Yrlands ok hinn þriðja part til Íslands . . .
Ef það er svo að veðrið er klárt og góð sjáfarsýn, kosinn rètt i vestur, svo sèr Snæfellsjøkul i nordaust frá Íslandi og Hvítserk á Grænlandi i norvest»

d. e.

«Dette er rett Kos til Grønland, etter di Fyremennerne vaare hev skrive upp i Bøkerne sine: Fyrst fraa Staðzmule (Staðarmúle) fullkomleg beint mot vest, og so fer du rett upp imot Vatsnes paa Grønland; der er Straumen minst, og der er ein fri for alle Svelg (Malstraumar) og Kvalgrindar⁷⁾ for dei ligg paa Nordsida.⁸⁾ Derifraa er Siglingi yver Havet dubbelt so lang til Irland som til Island.⁹⁾ Er Vêret klaart og Utsynet yver Havet godt, med Kosen beint mot vest, ser ein Snæfellsjøkul paa Island i nordaust og Kvitserk paa Grønland mot nordvest».

B. Den andre Fyreskrifti um Styre-leidi, som ein finn i den fyrr nemnde Kopiboki i den Arnamagnæanske Samlingi, stend paa s. 161 o. f. Ho er skrivi i eit sers blanda Maal, som det er likt til er av framandt (mest nederlandskt) Upphav. Den Kosen, som er nemnd her, gjeld berre (Shetland) Færøyarne og Island. Det heiter, at ein skal sigla:
«Af Herlu til Hjaltlands vestvart» o. s. b.

C. Sistpaa finn ein denne stutte Merknaden: «Hafa vitrir menn sagt at suð vestr skal sigla til Nýalands undir (unden) Krysuvíkur bergi»; d. e. «Kunnuge Menn hev sagt, at ein skal sigla i S. V. til Nyaland [Newfoundland] fraa Fjellstrandi ved Krisuvik.» Denne Kletten ligg rett austanum Reykjanes; - Ordlagi syner, at Spurnaden er gamall, heiter det i «Grønl. hist. Mindesm.» Og det er daa so mykje merkelegare, held dei fram i same Verket, som han, naar det ber til Stykket, er rett, ettersom det alt (i Antiqvit. Arneric. s. 259-60, 262-63, 451-52) er upplyst, at Nyaland er just det same som Newfoundland.

I Ordrag av dei Islandske Annalar heiter det:
«1285. Fann dei eit Land i vest fraa Island (fanz land vestr vndan Íslandi). - Adalbrand og Thorvald, Helgesønerne, uppdaga Nyaland. - Dunøyarne vart funne.
1289. Kong Eirik sende Rolv til Island paa Leit etter det nye Landet (Eirekr kongr sendi Rolf til Islandz at leita Nyia Landz).
1290. Rolv for umkring paa Island, for aa mana Folk til aa gjera Nylands-ferdi (For Rolfr vm Island ok krafdi menn til Nyia landz ferdar).

Daa dei hadde funne det ukjende Landet, kom Helgesønerne attende til Island same Hausten. Frf.i «Grønl. hist. Mindesm» meiner likevel, at det Landet, dei hadde kome etter, var Newfoundland.

Men i ei tidlegare unytta Handskrift i lslandske Annalar um denne Uppdagings-ferdi heiter det: «Helga synir sigldu i Grænlandz obygðir».

I den gamle islandske Bokheimen er Grænlands Ubygder Namnet paa Austsida av Grønland, som ingen bur paa. Det kann difor ikkje vera Tvil um, at det Landet, som Helgesønerne fann i 1285, maa vera paa Austsida av Grønland, so som Gustav Storm hev synt.

Med Umsyn til den gamle Styre-leidi til Grønland, kann det og vera forvitnelegt aa ta med eit Par av dei Fyreskrifter, som Ivar Bere (Baardsson) hev i Grønlandsskildringi si. Denne Nordmannen var i det 14de Hundradaaret i ei lang Aarrekkja Styrar paa Bispesætet Gardar (Skildringi hans var upphaveleg skrivi paa gamalnorsk, men Fyrstehands-skriftet finst ikkje lenger). Han segjer:

«Item paa Snefelsnes af Island, som er stackist till Grønnland, 2 Dage och thou Netters Seyling, rett i Vester att zeylle, och der ligger Gunbjernerschier rett paa Mittveyen emellum Grønland och Island. Thette vaar gammell Seylling; en nu er kommen Is udaff landnorden¹⁰⁾ Botnen saa ner forschreffne Scher, att ingen kan uden Liffs Fare denn gamble Leed seyle, som hereffter hørres».

- - ltem de som seyle ville tidaff Bergen rettledes till Grønnland, och komme iche til Island, da schulle de zeylle rett udi Vester, saa lenge de komme synden ved Island til Røchenes, och da schulle de vere XI Uger Søes sønder i Haffed aff forschreffne Røchenes, och saa med forschreffne Vesterlede schall hand komme under det høye Land udi Grønland, som heder Hvarf; een Dag tillforn, før mand kand see forschreffne Hvarf, schall hand se ett andet høitt Bergh, som heder Hvidserk; en under¹¹⁾ forschreffne thou Fjelld, som Hvarf heder och Hvidserk, ligger edt Nes, som heder Herrioldtznes, och derved ligger en Haffn, som hedder Sand, almindelig Haffn for Normænd och Kjøbmænd.

ltem seyller mand udaff Island, da schall hand thagge sinn Kaes fraa Snefelsnes, som ligger een Thølldt Søes vester Ienger paa Island end forschreffne Røchenes, och seylle da rett udi Vester een Dagh och een Natt, en stevne siden i Sudvest, att fly forschreffne Is, som ligger ved Gunbiernerscher, och siden een Dagh och een Natt rett i Nordvest; och saa kommer hand rettledis under forschreffne høye Land Hvarf i Grønland, som forschreffne Herrioldtznes och Sandhaffn ligger under».

Tilslutt kann det vera verdt aa nemna den Maaten aa søkja Øystre Bygdi paa, som «Kongsspegelen» viser hev vore bruka som den mest hjelpelege i det 12te Hundrad-aaret: Fyrst aa sigla umkring Isen mot sud og sudvest, og sidan gaa upp, langs med Havstrandi, til Øystre Bygdi; men dei Sjøfarande, som siglde beint paa denne, fraa Havet av, kom oftast midt inn-i Isen, og ved det anten forliste dei heilt elder kom i den største Faare.

Ein trur, at naar dei i gamle Dagar siglde fraa Island til Bygderne paa Grønland, sette dei tvers yver mot Aust-Grønland, so mykje, dei fekk Landkjenning. Dei passa daa paa, mest Raad var, aa hava Fjelli i Syne paa Ferdi sudetter utanfyre Drivisen. Naar dei skulde heimatt, hev dei vel ogso halde seg langs Austsida av Grønland utanfyre Isen, til dei saag Fjelli ved Angmagssalik. Deretter hev dei sett Kos mot Island.

Dei gamle Fyreskrifterne um Kosen gjeld Siglingi:

«Seglads til Grønland, som vise Mænd skrive i Bøger», «Kaasen fra Island og til Grønland» er noko av Innhaldet i «En Visdomsbog fra det 16de Aarhundrede», som dei kallar ho. Boki hev tilhøyrt Jernskjæg-ætti paa Fritsø (Fresje i Hedrum Sokn ved Larvik). Ho finst no i den Arnamagnæanske Manuskript-samlingi paa Universitetsbiblioteket i Kjøpenhamn.¹²⁾

*

I dei færøyske Kvæde, soleis det um Tormod Kolbrunarskald og Ferdi hans til Grønland, og likeins i «Gongu-Rfflvs Kvæði», stend det ymist um Siglingi vestetter til dei gamle Utbygderne vaare. Det, eg her hev teke med av desse Kvædi fraa Færøyarne, er arbeidt i hop av det, som Hammershaimb, Svabo o. a. hev skrive upp.

Det heiter i Kvædet um Tormod, at han vender seg til Kong Olav i Noreg. Han segjer til Kongen, at han vil til Grønland og vitja Frendarne sine. Kongen bed Skuf paa Stokkanes um aa føra Tormod til Grønland, og set Bjarne til aa smida ei Øks til han. Ved Avferdi fraa Noreg kjem det ein Mann, som kallar seg Gest, og bed Tormod um Løyve til aa fara med honom. Paa Havet berst det ihop med Gest og Tormod; det vert Storm, og Gest sit roleg og vil ikkje hjelpa til med aa ausa Skipet. Tormod slær ei Bytta med Vatn yver han, og det er Upphavet til ein Vaapn-leik millom deim. Raa-i gjeng isund i Stormen, og Skuf bed Gest um aa bøta ho, so dei kann bruka Seglet. Men Gest, bed honom venda seg til den ordhage Tormod, han vil nok greida aa dikta (yrkja) henne ihop. Daa Skuf krev det, set dei baade tvo Raai ihop, og daa dei skal benda Seglet, høver dette heilt upp til Raai. Dei landar i Eiriksfjord, tett attmed Brattalid.

Pastor Schrøter trur, at det færøyske Kvædet um Tormod Skald «Eg veit eina rímuna» er sers gamalt og dikta fyre Svartedauden paa ei Tid, daa det skal ha vore eit Slag Millomhandel millom Grønland og Færøyarne. Med denne hev det venteleg mest vore slik, at Kjøpmenner fraa Bjørgvin gjekk innum Færøyarne paa Vegen til Grønland. Ein hev den Segni, at Nordmennerne, naar dei siglde til Grønland, la inn i ei av dei tvo Hamnerne: Vaa paa Nordøy elder Bordøy og Vaa elder Vaaaj paa Sudrøy, som dei difor kalla for Hamnerne - norun i Vaa og suur i Vaa.¹⁵⁾

*

I «Gongu-Rólvs kvæði» heiter det, at Illgerð-Steinur og ódnar-Bjørn let byggja eit Skip, baade stort og fagert. Dei vil sigla til Grønland og hava Snorri fót til Styresmann. Dei landar fyrst paa Island, seinare kjem ein Storm paa deim, og dei driv nord i Trollebotnen.

Det heiter i Songen um Skald-Helge, Lagmann paa Grønland

Dertil stend det i det færøyske Kvædet um Ormar TóróIvsson:

Og dessutan i Sjúrðar kvæði (Ragnars táttur)

Fagmenner notildags undrast yver, at dei stod so høgt i Noreg for 1000 Aar siden med Umsyn til Skipsbyggjing. Gokstadskipet syner, at dei gamle Nordmenner var Meistarar i so Maate. Dei segjer, at ein maa halda det for eit Mynstr, naar det spyrst um eit Farty, som ein skal driva fram baade med Aarar og Segl. Ein kann vera viss um, at det hev vore ein Siglar av fyrste Slaget. Og alle maa ganga ved, at Skipi dengongen fullt ut hadde dei Kjennemerke, som ein retteleg Skarpsiglar skal ha. Um dei Skip, som fór millom Noreg og Island, heiter det, at dei skal ha gjort jamt yver 3½ Sjømil i Vakti (4 Timar). Og det er ikkje stort minder, enn dei Skipi vanleg gjer notildags, som fer same Vegen, 3-4 Mil i Vakti. Um snøgg Sigling les ein ymist fraa framfarne Tider, soframt ein berre kann lita paa det. Um eit einskilt Skip heiter det, at det i Aaret 1024 siglde ifraa Møre til Eyrarbakki paa Island dvs: 200 Sjømil paa 4 Dagar, soleis jamt yver 8 Mil i Vakti, og det er ikkje so lett aa gjera etter.

Dei trur helst, at Skipi i Vikingtidi jamnast ikkje hev vore stort større enn Gokstadskipet, som er 72½ Fot langt millom Stamnarne ved Rekkja. Men fraa dei seinare Hundradaari (10de-13de) er det fleire historiske Døme paa, at Skipi var jamvel mykje større enn Gokstadskipet. Soleis høyrer me um Sverre sitt store Skip «Mariasuðin», som nok hev vore eit heitupp drustelegt Farty baade med Umsyn til Storleik og Utreidsla.

Seglet paa Vikingskipi var jamnast av Vadmaal, men sumtid ogso av anna To. Det var gjerne striputt, med raude, blaa elder grøne Stripur. Folk notildags hev heilt natturleg spurt seg sjølv, kvifor Vikingarne bruka sovorne Segl. Dei kunde vel ikkje stødt vera til Pryd, men daa maatte dei difor ha sitt Verd, kvardagsnyttig sét. Det er fleire, som hev grunda paa dette. Ein gamall Sjømann, ein Skipskaptein, kjem soleis inn paa Spursmaalet i eit Stykke, han hev sendt til Bladet «Seilas».²¹⁾

Den Forvitnelege Utgreidingi hans hev Tittelen «Dreg farga Segl betre held kvite?» Kapteinen skriv her, at etter dei Røynslor, han hev gjort, er han yvertydd um, at Fargar dreg Vind til seg, serleg raudt og brunt. Mi Meining er, segjer han, at Seglet bør vera um einannan raudt og kvitt.

Den kvite Duken kastar Soli burt, den farga Duken dreg henne til seg. Ved det tøygjer den farga Duken seg ut og vert tunnare og slepp den uturvande Vinden igjenom. Naar den varme Lufti fraa den kvite Duken møter Vinden, vert det ogso meire Rørsla, og dette vert Vind. Serleg i løy Bris vil dei striputte Segli draga Vind.

Nordmennerne bruka dei opne Knarrar og Bussar (større Handelsskip) i heile Millomaldren og seinare. Dei siglde godt, heiter det, men rømde lite.

Etter Grønland hadde vorte eit norskt Skattland i 1261, gjekk ein kongeleg Knarr dit kvart Aar paa Handelsferd fraa Noreg.

I dei islandske Annalar (V Skálholt Ann. s. 212 a. g.) heiter det soleis:

1346. Kom knørrin af Grænlandi með heilu ok harðla miklu fè dvs: Knarren fraa Grønland kom heilskapa med overlag mykje Varor. Elles nemner dei islandske Annalarne i 1340- og 1360-Aari «Knarren», som sigler paa Grønland. Og at Utgangspunktet var Bjørgvin, er det vel ikkje Tvil um. For denne Byen var Hovudsætet for Handelen paa Grønland. Ein ser, at «ut undir Knorrum» i Bjørgvin er nemnt i Haakon Haakonsson si Soga. Litt fyre 1247 hadde Kongen bygt eit stort Hus her, som var etla til Naust. Det laag, heiter det, ut undir knorrum, «under Storskipi». Staden maa ha Fenge dette Namnet, av di Knørrarne ber var sette og reiste upp-aa Land²²⁾ «Det laag nære Kongsgarden og Kristkyrkja, og langt ute paa den Kanten,» segjer O. Rygh.

Fraa 1072 (tvo Aar etter Byen vart grunnlagd) byrja Handelen fraa Bjørgvin med Færøyarne, Island, Orknøyarne, Sudrøyarne og Grønland, skriv Ludvig HoIberg. Og det heiter i «Den Berømmelige Norske Handel-Stad Bergens Beskrivelse» (1737) av samme Forf.:

«For at befodre denne nye Stads videre Opkomst, begavede Kongen Borgerne med store Privilegier, og tillod dem i sær Frihed at fare paa Nordlandene, tilstedede ogsaa Ferøe, HetIand, Ørkenøer, Grønland, Island og andre Øer som laae under Norge, Frihed at drive deres Handel paa Bergen.»

Den engelsk-normanniske Sogeskrivar Ordericus Vitalis segjer umkr. Aaret 1130 i ei Skildring, som elles ikkje er heilt rett:

«Under Norges Konges Herredømme lyder ogsaa Orknøerne, Finland, Island og Grønland, nordenfor hvilket der ei findes noget Land, og fra alle Verdens Kanter bringes Rigdomme paa Skibe til Landet».

Og det heiter um Bjørgvin i 1191, at hev ein Hug til det, kann ein der sjaa ein Straum av Folk, som kjem ifraa alle Kantar, Islendingar, Grønlendingar, Engelsmenner, Tyskarar, Danskar, Svenskar, Gotlendingar og andre Folkeslag.

I Bolken «Rette Aarsag til det gamle Grønlands Forliis» skriv Holberg m. a.:

«Anno 1429 komme Vitalianerne paa nye under deres Anførere Bartholomæus Voet til Bergen, hvor de igien ligeledes øvede Vold og Brand. Og bragte dette Borgerne ud i saadan ælendig Tilstand, at de maatte lade Handelen fare paa Island, Ferrøe og Grønland. Og meenes der, at det er fra den Tiid, at de gamle Grønlændere bleve forglemte, og at de Norske Indbyggere sammesteds af Mangel paa Tilførsel ere omkomne og bortdøede.» - «Udi min Barndom,» segjer han, «var udi Bergen en anseelig Deel Spaniefarer, alle armerede Skibe, item Grønlands-Farer og eyede Staden udi alt egne Skibe over 250.» - «Hvad videre Skiebne den grønlandske Handel ellers har haft,» segjer dessutan same. Forf., «vil jeg her intet melde om, saasom det ikke henhører til Bergens Historie.»

Ved det, at dei flutte Grønlandshandelen til Kjøpenhamn, tapte Bjørgvin

«det Haab, den hadde giort sig om at bringe dens Skibs-Fart ud i Drift igien, og saasom den Findmarkske Handel iligemaade er forflytted for nogle Aar siden fra Bergen til Kiøbenhavn, saa kand man sige, at Staden har tabt meget af sin Anseelse udi Handel, og at denne Skibs-Fart nu omstunder er meget ringe imod hvad den tilforn har været,»

legg Holberg til.

Um Hanseatarne og Aataki paa Bjørgvin, og kor ille det var for denne Byen, stend det i andre Kjeldeskrifter:

«Af denne røveri, og brand ere borgerne storligen forringet og forarmet, saa at de derover ere bIevne nødde til at, overgive deres sejlads og kjøbmandskab, som de dreve baade til Island og Grønland, og strax de borgere af Bergen haver overgivet Grønland, formedelst saadan armod, som dennem er overgangen i denne fejde, er Grønland bleven forglemt formedelst slig aarsag, saa at ingen kunde siden den tid det land opfinne.»

(Bergens Fundats, 1580-1583.) «Norske Magasin» l, s. 537.²³⁾

Prof. L. L. Daae skriv i eit Stykke med Tittel «Om Bergens Bispedømme i Middelalderen:²⁴⁾

«- Bergen i Middelalderen kunde i en ganske anden Grad, end senere er blevet Tilfældet, siges at have en central Beliggenhed. Saa længe nemlig Norge bevarede Herredømmet over sine Vesterhavskolonier, og Handelsforbindelsen med dem vedblev, maatte Bergen for disse Lande have en Betydning som ingen anden norsk By. Den blev med andre Ord det naturlige Midtpunkt ikke alene for det egentlige norske Vestland, men ogsaa for Island, Grønland, Færøerne, Hjaltland, Orknøerne, tilsammen en hel liden Øverden.»

Professor Yngvar Nielsen skriv, at Bjørgvin

«var med Hensyn til sin Udførsel ikke alene henvist til Norges egne Produkter, da den tillige var det vigtigste Stapelsted for den islandske og grønlandske Handel. Grønlandshandelen kom aldrig i det hanseatiske Kontors Hænder, idet den saagodtsom var ophørt paa den Tid, da dette stiftedes. Den dreves endnu i Begyndelsen af det 14de Aarhundrede saavel fra Bergen som fra Trøndelagen, men tog snart efter temmelig pludselig en Ende, og var imod Aarhundredets Slutning indskrænket til et eneste Skib, den kongelige Grønlands-knarr, som antagelig besøgte Landet engang for Aaret.»²⁵⁾

Ogso Nidaros hadde heilt fraa si fyrste Tid Samband med Island og Grønland. Nidaros kom til aa tevla med Bjørgvin um denne Handelen, og det heiter, at frametter det 14de Hundradaaret gjekk Islandshandelen til Bjørgvin. Um Grønlandshandelen paa Nidaros vantar me alle Upplysningar det i smaae radt til det 14de Hundradaaret.²⁶⁾ Derimot stend det utallege Gonger i Soga um Islendingar, som kom til Nidaros paa Olav Tryggvason, Jarlarne og Olav den heilage si Tid. «IsIandsfararne» (soleis kalla dei Skipi, som fór millom Island og Noreg) kom vanleg til Nidaros um Hausten, og siglde heim-att um Vaaren. Kor livalt Sambandet millom Island og Nidaros ogso var seinare, kann me sjaa av det, at den eldre Bylovi (som me veit vart skrivi for Nidaros) hev serlege Fyreskrifter for det Hende, at ein Islending døydde i Huset til ein Mann.

Attaat Handel med England, dreiv Nidaros soleis fraa gamalt Skipsfart paa dei norske Nybygder lsland og Grønland. Grønlandshandelen kann venteleg aldri ha havt stort aa segja. Til det var det for langt dit tit og altfor tunnsett med Folk. «I Kongsspegelen» finst det ei forvitneleg Skildring baade av Faararne og Møda ved Siglingi og av den Vinningi, dei hadde. Men naar Vinnirigi var so liti og Vaagnaden so stor, maa me, tykkjer eg, dess høgare setja det Mod, som ei slik Ferd kravde, segjer Bugge. - Ein Gong for Aaret gjekk det eit Skip til Grønland. Meir var vel helder ikkje turvande for aa reida ut Nybygdi med dei Matvaror, som dei trengde til, Korn og anna, som ikkje fanst paa Grønland.

Grønlandsfararne aatte for det meste heime i Trøndelag, venteleg i sjølve Byen Nidaros. Men paa Heimvegen landa dei tidt i Bjørgvin og budde daa i Huset til Erkebispen. For i Bjørgvin kunde dei lettare faa seld Varorne sine enn i Nidaros. Storparten av deim, var Rossmaal-tenner, Skinn av Sel og Rossmaal («Kvalross»), Reip, tvinna av Rossmaalhud o. s. b. Dette Tilstandet var i 1325 Orsaki til ei Usemja millom Grønlandsfararne og Biskop Audfinn i Bjørgvin og til eit Brevskifte millom honom og Erkebiskop Eilif, det einaste visse, me i grunnen veit um Grønlandshandelen.²⁷⁾ Biskop Audfinn klagar for den nye og uhøyrde Hendingi, at «dei Kjøpmenner ifraa Trøndelagen, som no kom i Knarren fraa Grønland», hev negta aa svara Tiend til honom og Sokneprestarne i Bjørgvin. Han hev, skriv han, faafengt kravt inn Tiendi av Olaf i Lexo, Eindride Arneson og andre av «Kumpaanarne» deira og bed no Erkebiskopen um aa hjelpa seg. Men han svarar, at han hev samraadt seg med dei eldste Grønlandsfarar og andre gamle Folk i Nidaros og dei hev alle sagt, at Grønlandsfararne fraa Trøndelag stødt hev svara Tiend til Erkebispen og Prestarne i Nidaros. Ha meiner difor, dette frametter bør vera soleis, minder Grønlandsfarane skulde gjeva seg til i Bjørgvin um Vetteren. Dette er det einaste, me veit um denne Strid. Korleis han enda, kjenner me ikkje til. Hopehavet med Grønland vara nedigjenom heile Hundradaaret. Men det vart meir og meir sjeldsynt, at noko Skip siglde dit burt, og tilslutt enda alt Samband, den grønlandske Nybygdi laut syta seg sjølv og laag snart under for Eskimoarne, segjer Prof. Bugge.

I 1340 var det ein Tiende-strid millom Erkebiskopen og Islandsfararne i Nidaros. Som Hovudet for dei siste nemner dei Nikulas i Lexo og Bjarne Selbygg.²⁸⁾ Denne Nikulas maa tvillaust ha vore ein son elder Ætling av Grønlandsfararen Olaf i Lexo, som fyrr er nemnd.»

«Grænlandsfara tiund» kalla dei den Tiendi, som Grønlandsfararne skulde svara av Livevegen sin.

«Skipakrok» og Nidelvi i Nidaros var fraa gamalt ei søkt og trygg Hamn, alt fyre Olav Tryggvason si Tid. Skipakrok var ei Vik, som gjekk inn, der Must-aalmenningi no er. Klemenskyrkja, der dei sette Olavsskrinet den 3dje Aug. 1031, og den eldste Kongsgarden med «Kongsbryggja», laag ved Skipakrok», segjer Henrik Mathiesen. Ein annan Forf. nemner, at Skipakrok maa ha vore ein i nyare Tid utjamna Krok elder Vik av Elvi, strakst innanfor Bratøyrarne elder den ytste Odden av Øyrarne. (Paa eit Kort, som fylgjer med ei Skildring «Kort Beskrivelse af Trondhjem» 1860, F. Køhlers Forlag, er Skipakrok merka av paa den Staden, Must-aalmenning no er).²⁹⁾

I Bylovi til Magnus Lagabøter stend det ein Stad, at soframt ein Matros bryt Kontrakti si med Skipperen, skal han bøta 1 Mark Sylv, er so det hender innanlands. Bryt han Kontrakti t. d. i Danmark, skal han bøta 2 Merker, i England elder paa Orknøyarne, Hjaltland elder paa Færøyarne 8 Merker Sylv. Men bryt han Kontrakti paa Grønland elder Island elder aust i Russland, skal han bøta 8 Ørtugar og 13 Merker Sylv. Som ein ser, stend Storleiken av Boti paa det, kor langt ifraa Heimen det hev gjenge fyre seg.³⁰⁾

I Kvædet um Skald-Helga, Grønlands Lagmann («Skáld-Helga-Rímur») er Nidaros nemnd; det heiter der.:

Mag. Absalon Pederssøn Beyer skriv i Skildringi si «Om Norgis rige»:

«Vdi Hardanger brender mand maadelig got salt, der vancker godt smør, fæ, lax, vilduare. Disze Hardanger haffue j fordom tid verit saa rige, mandelige oc duelige, at de haffue seglet til Grønland, Island, Biarmeland, oc ført dit salt, jern oc andre gode varer, oc haffue de hafft der til store skib, som deris store naust, murede op med stene, nochsom tilkienne giffue.»

I Sturlunga-soga heiter det:³¹⁾

«I Vestmanna-eyiar kom knorr mikill ok hafði verit Grænlandzfar; voro þeir styri-menn Grimarr ok Sorli, hann var or Harðangri.»
dvs: «Til Vestmanna-Øyarne kom det ein stor Knarr, som hadde fare til Grønland. Styresmenner paa den var Grimarr og Sorli, han var ifraa Hardanger. - »

Kvitebjørn og Rossmaaltenner, sterke Rossmaalreip (nytta til Skipstòg) og kvite Falkar fraa Grønland var ei Handelsvara, som var mykje etterspurd. Og elles kom det Mat derifraa til Noreg. Hans Egede segjer i «Perlustration» (s. 23) um Grønland:

«Hvad Landes og jordens Frugtbarhed i Særdeleshed er angaaende, da kand det nogenledes eragtes af de Gamles Beskrivelser, hvor i der meldes, at paa Colonierne føddes og fantes allehaande Qvæg og Chreaturer, hvor af de fik Melk, Smør, Ost etc. i saadan Abundance, saa at der af og en stor Deel blev ført over til Norge, og for sin synderlig Boníte blev lagt til Kongens Mensal eller Fad-Bord, som det kaltes, indtil Dronning Margretes Tid.»

Egede segjer ogso:

«Og om endskiønt saadan Herlighed til Deels er der nu ikke at treffe, saasom de gamle CoIonier ere øde af Folk og Qvæg, og jorden ligger udyrket, saa er det dog gandske mueligt, at de gamle jorde-Platzer, hvor de Norske fordum have boet, kand bringes igien til sin forrige Herlighed, hvis de igien blev besatte med Folk og Qvæg, saasom der sammesteds er allevegne meget skiønt Græs fornemmelig fra 60. indtil 65. Gr.»

Han skriv um Godthaabsfjorden, at det der finst «mange skiønne Platzer, hvor meget Qvæg kand fødes.» - Og dertil segjer han. «hvad Rigdom og Herlighed er der ikke i den Grønlandske Søe, som aldrig kan udtømmes.» Han legg til, at naar dei grønlandske Varer i gamall Tid var so gode, at dei vart lagde til «Kongens Bord», «hvorfor ikke ogsaa endnu, hvis Grønland bliver sat i forrige Stand, som aldeles ikke er umueligt.»

Absalon Pedersøn hev mykje um Grønland i «Norges Beskrivelse 1567-1570» og fortel m. a. der, at «mange af adelen have eneste brev paa godser udi Grønland, men Landet og Godset vide de intet af.»

I «Bergens Rimkrønike» 1560 er det nemnt eit og anna um Siglingi og Handelen paa Grønland. Olav Kyrre fastsette udi Navn Sancti Olafs, vor Noriges patrone, «- at alle udøer under Noriges krone, som ligge mod Island og Grønland, skulde møde den fremmede Kjøbmand besynderlig frit om Sommerens Tid -»

Baade i Oslo og Nidaros hadde dei smaae eskimoiske Skinnbaatar (Kajakkar) til Prydnad i Domkyrkja. Den svenske Erkebispen Olaus Magnus fortel i eit Verk, som han gav ut i Rom i 1555: «I Aaret 1505 hev eg sét eit Par av desse smaae Skinnfarty, feste til Muren liksom til sjaas, yver den vestre Inngangen til Domkyrkja i Oslo, vigd til den sæle Hallvard.»

Dei trur helst, at Baatarne er førde heim til Noreg som eit Slag Herfang, tekne fraa Skrælingarne paa Haakon den 6te si Tid, I Nidaros-domen hadde dei ogso slike Baatar. Og det heiter jamvel, at det var «eit Langskip av Skinn» (umiak)³²⁾ i denne Kyrkja. Professor Oluf KoIsrud segjer um dette i Boki si «Olavskyrkja i Trondheim»:

- «Den danske geografen Claudius Clavus (kr. 1426) fortel, at det fanst ein stor og ein liten grønlendsk skinnbaat (kajak) i domkyrkja. Italianen Pietro Quirini saag ei stor bjørnehud der i 1432 og undra seg storleg over den; og den siste svenske erkebiskopen Olaus Magnus, som hadde vore i Trøndelag i 1518-19, fortel um kvitbjørnskinn i domkyrkja. Det var aldri omnar i kyrkjone den tid, og prestane hadde difor slike skinn under føtene mot kjøldi. -»

Daa Grønlendingarne gav seg under Noreg i 1261, kunde det nok heita i det gamle Kvædet av Sturla Tordson (i Haakon Haakonsson si Soga):

Haakon Haakonsson si Soga nemner, at i 1261 kom Oddr af Sjolltum, Paal Magnusson og Knarrar-Leiv til Noreg fraa Grønland med den Bodskapen, at Landet hadde gjeve seg under Kongen av Noreg. Dei tri Nordmenner hadde daa vore paa Grønland i fire Vetrar. O. Rygh meiner, at Oddr af Sjolitum aatte heime i Ørskog Sokn paa Sunnmøre.³³⁾ Det Namnet, det her gjeld, vert no nemnt SjaaIt elder SjøIt, og i Millomaldren hev dei skrive Syelltir og Siialter. Med Umsyn til Knarrar-Leiv, tyder venteleg Namnet hans, at han aatte ein Knarr, som han bruka aa fara til Grønland rned.³⁴⁾

Dei trur, at Grønlendingarne sjølve laut slutta tòlleg tidleg aa fara i Langferd, av di, at dei ikkje hadde nok Tilfang til Skipsbyggjing; det var vel helst Jarn, som vanta. Det heiter um eit Skip, som kom fraa Grønland til Island i 1189, at Bordi var feste ihop med Trenaglar og Senar (i Staden for Saum). Um sider vart det berre norske og islandske Skip, som greidde med Grønlandsferdi.

Noter:
1. Elder Ølduhlaup (Brím og Brot) trur dei er ei stor Vik ved Cap Malin, nørdste Odden av Irland.
2. «Døgr-sigling», efter Beregningen 2 Grader (eller 30 Sjømil) paa hver «Døgrsigling». (Nansen: «Spitb. Opd.», «Naturen» 1920, s. 5.)
3. Etter O. Rygh Hennøyi (Uttale Hædnøinæ), største Øyi i ein Krinsel, som ligg ut mot Havet, noko sunnanfor Feie. Millom den og Granneøyi, Staksøyi, er det god Hamn ogso for større Skip.
4. Ei liti ubygd Øy 12 Mil nordanfor Grimsey i Øyfjord-sysla paa Island.
5. Nordvest for Kap Farvel.
6. Namnet Svalbard hev me den Dag idag ogso paa Island, i Svalbardseyri, som ligg i Eyjafjørar. Forf.
7. Stim av Kvalar, Kvalbruk.
8. Venteleg er de Puisortok paa Austgrønland (ein skræmeleg Bre, 5 km. breid) o. fl., som dei hev tenkt paa her.
9. Fraa Kap Farvel vilde denne Reknemaaten ikkje vera sers rang. Ei Minning um den gamle Fart elder Handel millom Island og Grønland ser det ut for ligg i denne Merknaden. (GrI. hist. Mindesm.)
10. Gl.norsk: landnorðr, dvs: nordaust.
11. venteleg det same som: millom.
12. Norsk Hist. Tidsskr. 1882, s. 267.
13. «Konge, gjev oss Løyve til aa-vera med!»
14. Seglet vart kasta ifraa Skipsbordet, og det var hardt Vêr.
15. Gr. h. M. III s. 449.
16. Let eit Skip, som var daudedømd.
17. Frabrigde: Knørrur var bygdur á Norðmýri.
18. Høgt i topp
19. Bylgja skjuler Landet.
20. Grønland, som dei alt i den Tidi trudde hadde fleire Jøklar enn Island
21. Organ for «Kgl. norsk Seilforening» 1920. - 15. Aarg. s. 242-243.
22. Bergens hist. Forenings Skrifter, Nr. 5.
23. Millom gamle Namn i Bjørgvin finn ein ogso «Islands Grund», attmed Øvre Gata.
24. Hist. Tidsskr. 4. R., 1. Bd., S. 239.
25. Yngvar Nielsen: «Bergen fra de ældste Tider indtil Nutiden», Knania 1877.
26. Alex. Bugge: «Nidaros's Handel og Skibsfart i Middelalderen».
27. D. N. Vll n. 103 og 104.
28. D. N. II n. 235.
29. Chr. Hansen: «Det gamle Nidaros. En kulturhistorisk Skildring». Trondhjem 1880.
30. A. Bugge: «Handelen mellem England og Norge indtil Begyndelsen av det 15de Aarh.»
31. Sturlunga Saga Kbhvn. og Kr.ania 1906-11. I Bd. s. 329.
32. Konebaat.
33. Hist. Tidsskr. 3. R. 4. B. s. 313.
34. E. Bull, Norske Geograf. Selsk. Aarbok 1919-21, s. 27.