Fra: Grønland. Vestre bygdi

Eirik Raude

av Hans Reynolds

Strakst etter Island hadde vorte bygt i Slutten av 9de Hundrad-aaret, vart Nordmannen Gunnbjørn forsett av Stormar ut i Havet vestanfor Island. Han saag daa Jøklar av eit stort Land i vest, medan han samstundes kunde sjaa Snæfjells-Jøkulen paa Island. Den islandske Diktaren Einar Benediktsson segjer i eit Vers: «Hildring kann Manna-auga mæla Sjøvegen (millom Grønland og Island).

Og fraa Strand til Strand helsar Kvitserk Snæfells-aasen.»

Are Frode (1068-1148) er den fyrste, som fortel um, korleis Grønland vart funne og bygt. Det er i den mindre Islending-boki si (islendinga-bók) Kap. 6, han kjem med denne Fraasegni. Han hadde det fraa Farbror sin, ThorkeII GeIIisson. Thorkell hadde vore paa Grønland, og der hadde han tala med ein, som sjølv var med Eirik Raude dit burt.

Presten Are Thorgilsson (den lærde) livde i det Bygdelaget og dertil tett attmed dei Stader, Eirik Raude sist heldt til paa Island (ved Breiðifjörður paa den vestre Havstrandi). Det var derifraa, Eirik fleire Gonger fór ut til Grønland, etterat han tilslutt hadde fenge Rudningsmenner dit til aa byggja Landet. Thorkell Gellisson budde paa den vidkjende Garden Helgafell (ved Stykkisholmur), der det eingong laag eit Kloster. Det heiter um Thorkell, at han var ein velhalden og god og onnug Mann. Han hadde ferdast vide i Ungdomen, hadde eit sers godt Minne og var dertil vitekjær og viljug til aa fortelja andre dei historiske Tidender, som han soleis med Lyst og Trott hadde samla. Are, Brorsonen hans, gløymde ikkje aa nytta det gode Høvet, han soleis hadde, til aa skriva upp det, Thorkell fortalde. Det ser ut for det, at Are var lenge i den Grendi, der Thorkell budde.

Are Frode segjer i islendinga-bók:

«Land þat es kallat es Grænland fanze oc bygþisc af Íslánde. Eirikr eN rauþe hét maþr breiþfirdscr, es fór ut heþan þangat, oc nam þar land, es siþan es kallaþr Eiriksfjörþr. Han gaf nafn landino oc kallaþi Grænland, oc qvaþ meN þat myndo fysa þangat farar, at landiþ ætti nafn gott. Þeir fundo par MaNa vister bæþi austr oc vestr á landi oc kæiplabrot oc steinsmiþi, þat es af þvi må scilia, at þar hafþi þessconar þioþ fariþ es Vínland hefir bygt, oc GrænleNdingar calla Screlinga. En þat vas, es han toc bygva landip, XIIII vetrom eþa XV fyrr en Christni qværme her á Island, at þi es sá talþi fyrir Þorkeli GelIiss: á Grænlandi, es sialfr fylgþi Eirike enom rauþa vt.»

Umsett:

«Det Landet, dei kallar for Grønland, vart funne og bygt fraa Island. Eirik Raude heitte den breidfjordske Mann, som fór herifraa dit burt og tok Land, der det seinare beiter Eiriksfjord. Han gav Landet Namn og kalla det Grønland, og sagde, at det vilde gjera Folk huga paa aa fara dit burt, naar Landet hadde eit godt Namn. Dei fann der, baade aust og vest paa Landet, Hus-vister, og Brot etter Baatar og tillaga Steingreidor, som synte, at det Slag Folk hadde ferdast der, som hev butt i Vinland, og som Grønlendingarne¹⁾ kallar for Skrælingar. Han tok til aa byggja Landet 14 elder 15 Vetrar fyrr enn Kristendomen kom her til Island, etter det, som vart fortalt til Torkell Gellisson paa Grønland, av ein Mann, som sjølv hadde vore med Eirik Raude dit burt.»

Eirik busette seg soleis paa Grønland i Aaret 985. Me veit elles av andre Kjeldeskrifter, at han fann Landet 3 Aar i Fyrevegen.

I Landnaama-bok fær ein òg Kunnskap um den eldste Busetningi paa Grønland. Likeins i Soga um Eirik Raude (Karlsevne-soga) og i FIatøy-boki.

Flateyjar-bòk elder Flatøy-boki er ei med dei største gamalnorske Handskrifter, som finst. Ho hev, som fyrr nemnt, ei Forteljing um Eirik. Denne verdfulle Boki er innbundi i tvo digre Band. Arbeidet med dette Verket tok til i 1387, og det vart ferdigskrive i 1395. Det var ein Bonde paa Flatøy (Flatey) i Breidefjorden paa Island, som aatte henne. Ho høyrer no til den eldre Handskriftsamlingi i Det store Kongelige Bibliotek i Kjøpenhamn. Bolken um Eirik Raude luar soleis i Flatøy-boki:²⁾

Ðorualldr het maðr son Osualldz Ulfs sonar ona þoris sonar. Þorualldr ok Æirekr hinn raude son hans foru af ladri til Islandz firir viga sakir. Þa var vijda bygt Island. Þeir biuggu fy st at Draungum a Hornnstrondum. Þar andadizst Þorualldr. Æirekr fek þa Þorhilldar dottur Jorundar ok Þorbiargar knarrar bringu, er þa atti Þorbiornn hinn haukdælskl. Redzst Æirekr þa nordan ok bio a Æirekstodum hia lJatzhornne. son Æireks ok Þorhilldar het Leifr. En eftir uig Eyiulfs saurs ok holmgaungu Hrafns uar Æirekr gerr brot or Hauka dal. for hann uestr til Breida flardar ok bio j Oxney a Æirekstodum. hann ledi Þorgesti setzstokka ok nadi æigi er hann kallada til. Þadan af gerduzst deiltir ok bardagar med þeim þorgesti sern segir j sogu Æireks. Styrr þorgrims son ueitti Æireki at malum ok Eyiulfr or Suiney ok synir Branz ór Alfta firde ok þorbiornn Uffils son. En þorgestlingum uæitti synir þordar gellis ok þorgæir or Hijtardal. Æirekr uard sekr a Þornes Dirige. bio Æirekr þa skip sitt til hafs j Æireks uoge. en er hann uar buinn fylgdu þeir styrr honom ut um eyiar. Æirekr sagde þeim at hann ætlade at leita lanz þess er Gunnbiornn son Ulfs krakti sa er rak uestr um haf þa er hann fann Gunnbiarnar sker. kuetz hann aftr mundu leita til vina sinna ef hann fynde landit. Æirekr sigide undan SnQféllz iokli. hann fann landit ok kom utan at þui þar sem hann kallade Mid iokul. sa hæitir nu Blaserkr. hann for þa þadan sudr med landinu at leita ef þadan væri byggianda landit. hann uar hinn fysta uetr j Æireksey nær midri hinne eystri bygd. um uorit eftir for han til Æireks fiardar ok tok ser þar bustad. hann for þat sumar j hina uestri ubygd ok gaf uijd ornefni. hann uar annan uetr j Holmunn uit Hraffins gnipu. en hit þridid sumarit for hann til Islandz ok kom skipe sinu j Breida fiord. Han kallade landit þat er hann hafde fundit Grænland þuiat hann kuat Dat mundu fysa menn þangat er landit heti uel. Æirekr uar a Islande um uetrin. en um sumarit eftir for hann at byggia landit. han bio j Bratta hlid j Eireks firde. suo segid frodir menn at a Dui sama sumre er Æirekr raude for at byggia Grænland þa for halfr fiordit tggr skipa ór Breida firde ok Borgar firde en fiortan kuomuzst vt þangat. sum rak aftr en sum tynduzst. þat uar. XV uetrum fyr en kristni uar logtekin a Islande. a þui sama sumre foru vtan Fridrekr byskup ok Þorualldr Kodrans son. þessir menn namu land a Grenlandi er þa Foru vt med Æireki. Heriulfr Heriulfs fiord hann bio a Heriulfs nese. Ketill Ketils fiord Hraffin Hraffins fiord Solui Solua dal Helgi éorbranz son Alfta fiord Þorbiornn glora Siglu fiord Æinar Æinars fiord Hafgrimr Hafgrims fiord ok Uatna huerfui Arnnlaugr Arnnlaugs fiord. en sumer foru til uestri bygdar.

Soga um Eirik Raude segjer so:³⁾

Det var ein Mann, som het Torvald; han var Son aat Aasvald, Son aat Ulf, son aat Yksne-Tore. Son hans Torvald het Eirik Raude. Far og Son fór fraa Jæren og til Island for Draapssaker; dei tok Land paa Hornstrendene og budde ved Drangar. Der døydde Torvald. Eirik gifte seg med Tjodhild, Dotter aat Jorund Atleson og Torbjørg Knarrebringa, som daa var gift med Torbjørn fraa Haukedal. Eirik flutte daa nordanfraa og rudde Land i Haukadal, og budde paa Eiriksstad ved Vatshorn. Trælarne hans Eirik slepte Skrida paa Garden aat Valtjov paa Valtjovsstad. Daa drap Øyolv Saur, Frenden hans Valtjov, TræIarne ved Skeidsbrekkorne, upp ifraa Vatshorni difor drap Eirik Øyolv Saur. Holmgonge-Ravn drap han òg, ved Leikskaalar. Frendarne hans Ravn, Geirstein og Odd paa Jorve, saksøkte Eirik, og han vart dømd burt ifraa Haukadal. Han tok daa Brokøy og Yksnøy, og budde paa Tradar paa Sudrøy den fyrste Vinteren. Daa laante han Torgjest Sætestolparne sine. Sidan for han til Yksnøy og budde paa Eiriksstad. Daa vilde han ha att Sætestolparne, men fekk deim ikkje. Han tok daa Stolparne Hausten 981 paa Breidabolstad, men Torgjest fór etter honom. Dei slost tett attmed Garden ved Drangar. Der fall tvo Søner aat Torgjest og nokre andre. Etter det sat baae tvo med mange Menner ikring seg. Styr hjelpte Eirik, og sameleis Øyolv fraa Svinøy, Torbjørn Vivilsson og Sønene aat Torbrand fraa Alftafjord; men Sønene aat Tord Gjelle, og Torgeir fraa Hitardal, Aslak fraa Langevatn og Son hans Illuge, dei hjelpte Torgjest. Eirik og hans Folk vart lyste fredlause paa Torsnes-ting. Han budde daa ut Skibet sitt i Eiriksvaag; men Øyolv løynde honom i Dimunar-vaag, medan Torgjest og hans Menn leita etter honom ikring paa Øyarne. Eirik sa til Øyolv at han etla seg til aa leita upp det Landet som Gunnbjørn, Son hans Ulv Kraaka, saag daa han rak vestyver Havet, den Gongen han fann Gunnbjørnskjer. Han vilde freista koma attende til Venerne sine, sa han, dersom han fann Landet. Torbjørn og Styr og Øyolv fylgde Eirik ut um Øyarne, og so skildest dei med den største Venskap. Eirik lova at han skulde gjeva deim all den Hjelp som han kunde koma til med, var so dei skulde trenga til honom. Han siglde i Hav undan Snæfellsjøkulen, og kom til lands ved den Jøkulen som heiter Blaaserk. Derifraa fór han sudetter med Landet og saag etter um det kunde vera byggjande. Den fyrste Vinteren var han paa Eiriksøy, umlag midt i Øystre bygdi. Vaaren etter fór han til Eiriksfjord og tok seg Bustad der. Den Sumaren fór han til den aude Vestbygdi og sette Namn paa mange Stader. Vinteren etter var han i Eiriksholmarne ved Kvarvsgnipa; men den tridje Sumaren fór han alt nord til Snæfell og inn i Ravnsfjorden. Daa tykkjest han vera komen innfor Botnen av Eiriksfjord. So snur han attende, og tridje Vinteren var han paa Eiriksøy, utfor Gapet til Eiriksfjord. Um Sumaren etterpaa fór han til Island og landa i Breidefjord. Men um Vinteren var han hjaa Ingolv i Holmlaat. Um Vaaren slost han og Torgjest, og Eirik fekk Usiger. Etter det vart dei samde. Den Sumaren fór Eirik og vilde byggja det Landet han hadde funne; han kalla det Grønland, av di han meinte Folk vilde fysa meir paa aa fara dit, naar Landet hadde eit lokkande Namn.

Eirik husa paa Brattalid i Eiriksfjord. Truverduge Folk fortel, at den Sumaren Eirik Raude fór og vilde byggja Grønland, tok det 25 Skip ut fraa Breidefjord; men berre 14 kom fram. Sume rak attende, og sume kom burt. Dette var 15 Aar fyrr Island vart kristna. Desse Menn, som daa fór ut med Eirik, tok Land og busette seg paa Grønland: Herjulf tok Herjulfsfjord, han budde paa Herjulfsnes; Ketil Ketilsfjord, Ravn Ravnsfjord, Sølve Sølvadal, Helge Torbrandsson Alptafjord, Torbjørn Giora Siglufjord, Einar Einarsfjord, Havgrim Havgrimsfjord og Vatnahverfe, Arnlaug Arnlaugsfjord; men sume fór til Vestre Bygdi.⁴⁾

I Landnaama stend det um Eirik Raude si Ferd: Den fyrste Vetteren var han paa Eiriksøy nære Midten av den Vestre Bygdi (ein annan Stad stend det øystre, og dei trur, det er det rimelegaste).

Nybyggjarne slo seg ned i dei djupe Fjordarne og stelte seg som paa Island og i Noreg, um det enn kunde vera eitkvart, som var noko annarleis enn heime.

I Soga um Torgils Orrabeinsfostre heiter det - um ho daa elles segjer sant - at Eirik Raude i Ungdomen hadde vore i Noreg ved Haakon Jarl si Hird.

*

Den norske Kanslaren Jens Bjelke syng um Gunnbjørn og Eirik Raude m. m. i ei Grønlandsskildring paa Vers, som han gav Kristian den 4de i Manuskript. Diktingi hans um dette Emnet vart ikkje prenta, men finst paa det kgl. Bibliotek i Kjøpenhamn, (GmI. kgl., Saml, 996 Fol.). Handskrifti er innbundi i ljosblaatt Fløyelsband. Prof. Yngvar Nielsen segjer i Boki si «Jens Bjelke til Østråt» (s. 7-9), at det er ring Poesi. Jens Bjelke (1580-1659) aatte umfram Austraatt ogso fleire andre store Herregardar yver heile Noreg (Ellinggaard, Hemsbrøden, Tøien, Hovinsholm, Kanestrøm o. m. fl.) med Bondegods, som høyrde til, og var den rikaste Godseigar i Noreg paa si. Tid. I 1614-59 var han Noregs Kanslar. Han var so inne med Kristian den 4de, som hadde gjort han til Kanslar i 1614 og det «uden Rigens Raads Vidskab», og Kongen sjølv gjesta honom fleire Gonger paa Ellinggaard. Eingong «da Christian IV med sine Skibe kom i Oslo Fjord, fulgte han allernaadigst Jens Bjelke paa sin Jagt til Ellinggaard, hvor H. M. med alt sit Følge forblev lystig over 8 Dages Tid, indtil Vinden blæste føielig til Akershus Slot.» (Yngv. Nielsen: Jens Aagessøn Bjelke til Østraat. Kr.ania 1872).

Det kann vera forvitnelegt aa nemna det, Yngvar Nielsen fortel m. a. um Bjelke og dei Grønlands-versi, han skreiv:

Daa Kongen i Aari, 1605-1607 hadde sendt ut Ekspeditionar for aa finna paa nytt lag den gamle norske Kolonien paa Grønland, var Jens Bjelke ein av deim, som tona upp paa Harpa si og prisa dette Tiltaket. Men han var ikkje skapt til Diktar, og dei rima Versi, som han pinte ut sin «relation om Grønland» i, høyrer ogso til det mest vassne Gods, ein kann lesa. Dette Arbeidet, som han til-eigna sjølve Kongen, hev denne Tittelen «Relation om Grønland, huorledis samme Land først er bleffuen bekiendt, beboedt, Norgis Crone Vnderlagt, igien forlohrett, atter wed woris Allernaadigste Herris och Konnings Christiani 4ti Hans Matz Ahnordningh, Anno 1605, opsøgt? Med des omstendighedt; Vdi Riim forfattit, Reviderit, och Corrigerit, Sampt Høibete Hans Kongh: Matt: thienstwilligst offererit Aff Hans Matz Vnderdanigst Vndersaate och Thiener J. B.» med Motto: «ps. 107-» (her fylgjer tvo Linor paa Latin).

Av di ho mest var etla Kongen og skulde vera eit Vitnemaa um den Godhug, han hadde for honom, kom ikkje denne Rimingi paa Prent. Ho kviler enno den Dag idag er i Gløymska paa det kongelege Bibliotek i Kjøpenhamn. Og det fortener ho.

Daa Jens Bjelke ikkje var nøgd med aa syngja um Grønlandsferderne, tok han paa same Tid til med eit anna, mindre, Emne og dikta i likso skrale Vers. Etter det, han sjølv segjer, hev han til dei fyrste Prøvorne sine paa Diktekunsti henta Raad og Upplysningar um dei vanlege Reglar for Versgjerdi hjaa Johannes Stephanius. Men daa han sende honom Diktet sitt um Grønland og bad honom segja si Meining um det, fekk han det snart att, men utan amen Vellæta elder Klander. Men den forhuga Bokmannen nøgde seg ikkje med det. Han skreiv til Stephanius paa nytt lag med same Bøni og bad han attaat røkja etter det, Magister Jonas Charisius meinte og so segja fraa til han um dette. Soframt Stephanius hev fylgt denne Uppmaningi, og det veit ein ikkje, fær ein vona, at han hev sagt beint fram, at Versi ikkje var noko tess. Kann henda det ogso noko kann vera han, som er Skuldi til det, at dei ikkje nokosinne vart utgjevne paa Prent. Etter det Jens Bjelke sjølv hev sagt sidan, dreiv han i denne Tidi ogso med SaImdikting, og det heldt han seinare stødt paa med i mange Aar. Det heiter um Son hans, Kanslar Ove BjeIke, at ein kunde merka, at han hadde ervt ifraa Faren ein viss Hug til aa gjera Vers.

Her er noko av det, Jens Bjelke dikta um Grønland:

(Avskrift etter Originalen for «Grønland. Vestre Bygdi» ved Stud. filol. Jón Helgason.)

Noter:
1. Nordmennerne paa Grønland.
2. Sjaa Fotografiet etter Handskrifti (Flatøy-boki).
3. «Soga um Eirik Raude. Gamalnorsk Grunntekst og nynorsk Umsetjing» ved S. Eskeland. Oslo 1907.
4. Dei meiner, at av dei 14 Skipi, som kom fram, fór dei 4 til Vestre Bygdi.
5. Jegerenn, vanleg dansk skriveform for for Je(de)ren paa 15- og 16-hundradtalet.